Kiedy mówię ludziom, że jestem logopedą często słyszę odpowiedź: „Aaaa, to pracujesz z dziećmi, no na przykład z seplenieniem”. Racja, pracuję z seplenieniem ale jak się okazuje (na studiach też byłam nieco zdziwiona) nie samym seplenieniem człowiek żyje! Okazało się też, że nie tylko dzieci potrzebują mojej pomocy. 

Które głoski języka polskiego mogą być wymawiane nieprawidłowo? Których dźwięków mowy może dotyczyć wada wymowy? Odpowiedź jest prosta – tak naprawdę wszystkich. Zaczynając od samogłosek, poprzez samogłoski nosowe, kończąc na spółgłoskach. Rodzajów wad wymowy jest mnóstwo, nie sposób jest opisać wszystkich nieprawidłowych realizacji głosek. Dlatego w tym artykule zawrę wszystko to, co najważniejsze i wszystko to, co ułatwi Wam odczytanie jakiejkolwiek diagnozy logopedycznej.

Zacznijmy od najbardziej podstawowego pojęcia logopedycznego związanego z wadami wymowy. Czy ktoś z Was kiedyś spotkał się z terminem takim, jak „dyslalia”? Brzmi nieco kosmicznie, lecz dyslalia nie jest niczym innym jak po prostu określeniem, że mamy do czynienia z jakąś wadą wymowy. Zazwyczaj w diagnozie logopedycznej możemy spotkać określenia takie, jak: dyslalia jednoraka, wieloraka lub całkowita. Dyslalia jednoraka jest wtedy, gdy błędnie wymawiana jest jedna głoska, dyslalia wieloraka dotyczy nieprawidłowej wymowy od kilku do kilkunastu głosek, natomiast dyslalia całkowita dotyczy błędnej wymowy wszystkich (bądź prawie wszystkich) głosek języka polskiego. Proste i logiczne, prawda? Skomplikujmy więc to nieco bardziej.

Dyslalię możemy podzielić również w inny sposób, uwzględniając głoski, których ona dotyczy. I tym sposobem zaburzenie to może objawiać się, jako:

1. Sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, czyli nasze znane i lubiane seplenienie. W skład głosek dentalizowanych wchodzą głoski trzech szeregów: syczącego (S, Z, C, DZ), ciszącego (Ś, Ź, Ć, DŹ) i szumiącego (SZ, Ż, CZ, DŻ).
2. Rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski R.
3. Lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski L.
4. Kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski K.
5. Gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski G.
6. Betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski B.
7. Rynolalia – nosowanie, zaburzenie rezonansu nosowego w mowie.
8. Mowa bezdźwięczna – mówienie w sposób bezdźwięczny (czyli bez drżenia fałdów głosowych), głosek, które posiadają swoje bezdźwięczne odpowiedniki. Może to być jedna głoska, kilka lub wszystkie. Głoskami posiadającymi swoje bezdźwięczne odpowiedniki są: W, W’, Z, Ż, Ź, DZ, DŻ, DŹ, B, B’, D, G, G’ (apostrofem oznaczone są głoski zmiękczone, występujące przed głoską I lub J). Mowa bezdźwięczna jest wtedy, gdy, na przykład głoska W jest wymawiana jak F, Głoska Z jest wymawiana jak S, głoska DŹ jest wymawiana jak Ć, głoska B jak P, głoska D jak T, itd…
9. Inne – dotyczące reszty samogłosek i spółgłosek języka polskiego. Do tej pory zastanawiam się dlaczego nie powstały nazwy dla zaburzonej wymowy, na przykład głosek: F, W, P, D, T, N, Ą, Ę, A, U itd. Być może powstałe nazwy brzmiałyby zbyt komicznie (Fammacyzm? Dotacyzm?)

Jak widać nazewnictwo, które króluje wśród logopedów jest dosyć logiczne i łatwe do zapamiętania. Wierzę w to, że i Wam się uda je szybko przyswoić.

Ostatnią ważną rzeczą w odszyfrowywaniu diagnoz logopedycznych, o której chcę wspomnieć jest podział dyslalii ze względu na jakość wymowy. W tym zakresie możemy wyróżnić 3 rodzaje dyslalii:

1. Mogilalia. – jest to zwyczajne opuszczanie w wymowie głoski, której dotyczy wada, np. „ogalik”, nie „rogalik”.
2. Paralalia. – jest to zastępowanie (substytucja) głoski, z której wymową pacjent ma problem, głoską występującą języku polskim, „siamochód”, nie „samochód”, „lowel” nie „rower”.
3. Deformacja. – jest to zastępowanie głoski, z której wymową pacjent ma problem, dźwiękiem, który nie występuje w języku polskim. Do tej grupy wad wymowy zalicza się słynne R francuskie, bądź seplenienie międzyzębowe, w którym język pacjenta wchodzi między zęby podczas wymawiania którejś z głosek dentalizowanych. Rodzajów deformacji poszczególnych głosek jest mnóstwo, czasem nawet logopeda jako specjalista ma problem z odkryciem i opisaniem tego, co się dzieje w buzi pacjenta podczas wymawiania danej głoski. Musicie mi uwierzyć, że czasem naprawdę można się zdziwić, w jakie różne sposoby pacjenci potrafią zniekształcać poszczególne dźwięki mowy.

Te trzy pojęcia rzadko kiedy występują oddzielnie. Często są łączone z nazwą wady pochodzącej od głoski (tej której przedstawiłam przed podziałem jakościowym). I tak, mając do czynienia z opuszczaniem głoski R, spotkamy w diagnozie pojęcie takie, jak: „mogirotacyzm”, bądź jeżeli głoska Ż jest zastępowana głoską Z, zobaczymy wtedy „parasygmatyzm”. Natomiast, jeśli logopeda spotka się z deformacją jakiejś głoski, wtedy w diagnozie pojawi się informacja o tym, które głoski są deformowane i w jaki sposób, np. „interdentalna (międzyzębowa) realizacja głoski S”.

Znając już te trzy pojęcia będzie Wam już o wiele łatwiej odczytać diagnozę, którą logopeda postawił Waszemu dziecku lub Wam samym. Zazwyczaj te trzy klasyfikacje są ze sobą łączone podczas opisywania problemu pacjenta. Najłatwiej będzie przedstawić to na jakimś przykładzie. Przypuśćmy, że do mojego gabinetu zawitał mały pacjent, u którego zauważyłam, że podczas wymawiania głosek S, Z, C, DZ jego język wychodzi między zęby, głoska R jest zastępowana głoską L, a głoski K i G są zupełnie nie wymawiane. Wtedy w diagnozie takiego dziecka zawarłabym informację, że jest to dyslalia wieloraka (bo mamy do czynienia z nieprawidłową realizacją 7 głosek), w której możemy wyróżnić interdentalną wymowę głosek szeregu syczącego (S, Z, C, DZ), pararotacyzm – substytucja głoski R na głoskę L oraz mogikappacyzm i mogigammacyzm.

Niby trudne i skomplikowane, jednak bardzo szybko można to przyswoić, chociaż na takim poziomie, który umożliwi rozpoznanie „tego, co ten logopeda tam naskrobał w tej diagnozie”. Mam nadzieję, że rozjaśniłam Wam trochę te pojęcia i stały się one dla Was bardziej przystępne. Oczywiście mam nadzieję, że nigdy nie będziecie musieli ich rozpoznawać i odszyfrowywać. Najlepiej by było, gdyby nie było takiej potrzeby. Jednak w razie czego będziecie mogli tutaj zajrzeć i zaczerpnąć potrzebne Wam informacje. Jeżeli macie jakieś pytania, piszcie, proszę. Jestem do Waszej dyspozycji